Od czasów starożytnych jajko miało szczególne znaczenie magiczne. W starożytnych mitologiach wielu narodów jajko było symbolem odrodzenia, pojawienia się wiosennego słońca, niosącego ze sobą życie, radość, ciepło, światło, odrodzenie natury, jak również symbolem tajemniczego przejścia z nicości do bytu. Malowane jajka występują w różnych kulturach i religiach niemal na całym świecie i to od zarania cywilizacji.
W najstarszych zapisanych źródłach Wedyjskich Śrimad-Bhagavatam, w rozdziałach 3.8.14 — 16 mówi się o tym, że Brahma urodził się w wodzie, w którą Wisznu (Bóg) włożył swoje nasienie, a następnie nasienie przekształciło się w złote jajo, rodzaj kosmicznego zarodka. Pozostałe składniki tego złotego jaja rozszerzyły się, przekształcając się we Wszechświat. Wedyjskie źródła przekazują nam niezaprzeczalne dowody na zakorzenioną tradycję wierzeń we wszechtwórczą moc jajka.
Starożytni Rzymianie mieli zwyczaj na początku świątecznego posiłku spożywać pieczone lub gotowane jajko, co wiązało się z udanym początkiem nowego dnia i sukcesem w nowych poczynaniach. Prawdopodobnie, zwyczaj ten został zapożyczony od cywilizacji Etrusków. Podczas wykopalisk archeologicznych w etruskich grobowcach-kopcach archeolodzy często znajdują naturalne jaja kurze, malowane czerwoną ochrą lub jaja strusie, ozdobione magicznymi rytualnymi rysunkami i znakami. Zwyczaj malowania jaj jest bardzo stary, ale dokładne początki tych praktyk nie są nam znane. Według danych potwierdzonych w naukach archeologicznych, najstarsze ozdobione jajo datuje się na VII wieku p.n.e. i pochodzi z grobowców etruskich wodzów w Vulci. Według zbadanej semiotyki, znaki pokrywające jajko symbolizują zmartwychwstanie. Na ścianach wielu etruskich grobowców, np. w Grobowcu Lwic (Tarkwinia) znajdują się sceny z pogrzebowej/żałobnej uczty poświęconej zmarłemu. W wielu scenach, ukazujących biesiadę, można zobaczyć, jak jeden z ucztujących przekazuje drugiemu jajko, symbol życia wiecznego i wiecznej nadziei na zmartwychwstanie. Ponadto, Etruskowie jajka pieczone w ogniu używali do wróżenia, kapłani odgadywali powstałe z nich plamy i kształty. Natomiast ręcznie malowane wkładano do karawanu obok zmarłego.
Malowanie jaj wzmagało ich moc i znaczenie magiczne, wyróżniało je w obrzędach i zwyczajach. Ważna była symbolika koloru, w której przeważała czerwień, brąz, żółć i zieleń. Czerwień – to znak życia, mitologicznego zmartwychwstania, gdyż symbolem życia jest krew. Zieleń również jest symbolem życia, budzącej się z zimowego snu przyrody, przybierającej na wiosnę odcień soczystej zieleni, natomiast żółty jest symbolem energii – słońca i ciepła, pobudzającej do życia wszystkie istoty żywe, jak również symbolem kosmicznych matek na niebie – gwiazd, które oświetlają duszom drogę w powrocie na Ziemię do odrodzenia się w nowe życie. Wielowiekowa tradycja ozdabiania jajek dzisiaj doskonale funkcjonuje w obrzędowości chrześcijańskiej, jako uświęcone w kościele jadło świąteczne, jako dar składany zmarłym na cmentarzu (w religii prawosławnej) i obrzędach przejścia, a także jako atrybut w zwyczajach rolniczo-pasterskich. Na przykład u ludów Syberii, czerwone jajko zakopuje się wiosną w obudzonym polu, jako życiodajną moc, która ma spłodzić dobry urodzaj, umożliwiając gospodarzowi przetrwanie kolejnej zimy. Na Ukrainie malowane jajka niegdyś wiązały się z magią miłosną. Chcąc się spodobać dziewczynie, kawaler przynosił wybrance w darze pomalowane jajko, wyznając w ten sposób miłość. Przy tym, ważną rolę odgrywały tu kolory, gdyż za ich pomocą dziewczyna mogła zrozumieć zamiary chłopca. Każdy kolor co innego oznaczał.
W starożytnym Egipcie motywem zdobniczym jajek były skarabeusze z dwiema postaciami ludzkimi, natomiast w Kairze na jajkach uwieczniano wizerunki sławnych mężów. W Sudanie zamieszczano cytaty z Koranu, a chińskie pisanki pokryte były misternymi miniaturami, przedstawiającymi kwiaty wiśni, chryzantem. W Polsce najstarsze pisanki odnaleziono na wyspie Wolin, pochodzą one z przełomu IX/X wieku, jak również z wykopalisk archeologicznych w opolskim Ostrówku, gdzie odkryto pozostałości grodu piastowskiego. Pisanki te pochodzą z okresu od końca X do XIII wieku, trzy nieco mniejsze z gliny i cztery wielkości kurzych jaj z wapienia. Część z nich jest pokryta zielono-żółtym wzorem w niemal idealne paski lub szlaczki, wykonanym taką metodą, jaką zdobiło się naczynia. Kolejna cześć została ozdobiona metodą batikową - jak współczesne pisanki. Natomiast najstarsza w Polsce pisanka, wykonana z gliny, pochodzi z Rusi Kijowskiej, liczy ponad 1000 lat i znajduje się w Człuchowie. Warto podkreślić, że jajko u Słowian, wyznających wiarę przyrodzoną, pełniło funkcję amuletu przeciwko czarom. Gliniana pisanka mogła być też grzechotką dla dziecka, ponieważ do jej wnętrza często wkładano niewielki kamyk lub ziarna.
Nie każdy pewnie wie, że matrioszka jest zapożyczeniem symboliki jajka. Zabawka złożona z wielu lalek zachowuje tajemnicę prokreacji i pojawienia się nowego życia, a barwne kolory, z dominacją czerwieni i zieleni nawiązują do kolorystyki magicznych pisanek.
Najliczniejsza kompozycja znaków i kolorów, ozdabiająca pisanki, znajduje się w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu. Metody ozdabiania jajek tej unikalnej kolekcji sięgają czasów starożytnych, a nawet prehistorycznych. Obecnie, ciechanowiecka kolekcja liczy ponad 2500 pisanek z całego świata.
Stanisław Remiszewski, adiunkt w Dziale Etnograficznym
fot. kolekcji pisanek w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu: Artur Warchala
Etruska pisanka z Vulci - VII w.p.n.e (źródło - http://ru-sled.ru/simvoly-prazdnika-pasxi/)
Rysunek z Grobowca Leopardów (źródło - https://so-l.ru/news/y/2019_06_06_leopardi_velikoy_materi_bogov)
Rysunek z Grobowca Lwic (Tarkwinia) (źródło - http://ancientrome.ru/art/artwork/img.htm?id=196)
Pisanka z Człuchowa (źródło - https://www.serwissamorzadowy.eu/najstarsza-pisanka-polsce/)
