NIECOdziennik muzealny - Поздравления с Рождеством! - Wesołych Świąt Bożego Narodzenia!

W Polsce od wieków współistnieją dwie wielkie religie chrześcijańskie – religia katolicka i prawosławna. We wschodnich częściach naszego kraju to sąsiedzi z jednej wsi, z chaty obok a czasem nawet mąż i żona. I tak świętowanie zaczyna się tu 24 grudnia a kończy dopiero 8 stycznia. Czas łączący święta w obu kalendarzach jest wyjątkowy. Wieczory między Wigilią Bożego Narodzenia a świętem Trzech Króli nazywano m.in. dwunastnicą, świętymi wieczorami, swatymi weczerami lub miżyświatem. Wierzono, że w tym czasie trzeba powstrzymać się od niektórych prac, bo może to przynieść nieszczęście i nieurodzaj. Był to moment, który należało spędzić w gronie rodziny i przyjaciół. Spotykano się na tzw. „gościnki”, podczas których jedzono, rozmawiano, opowiadano ciekawe historie i śpiewano wspólnie kolędy.

Przez wieki religie wpływały na siebie i przenikały tworząc jednolite lub zbliżone tradycje i zwyczaje. Przyjrzyjmy się im:

Po pierwsze przygotowania

U rzymskich katolików Adwent (trwa 23-28 dni) a u prawosławnych i wiernych katolickich obrządków wschodnich Post Filipowy (trwa 40 dni). Wyjątkowy czas radosnego i dostojnego oczekiwania na przyjście Jezusa Chrystusa. Aby w pełni go przeżywać należało zachować wstrzemięźliwość w spożywaniu pokarmów i napojów, jak również zrezygnować z tańców i hucznych zabaw.

Zwiastuny świąt – Opłatek i Prosfora

Opłatek to cienki płatek chlebowy kiedyś wypiekany ręcznie przez….. organistę. Ciasto wlewano na specjalną formę zwaną opłatkownicą i zapiekano nad ogniem. Tak powstałe opłatki organista roznosił po domach. W zamian dostawał zboże, które potem mógł spieniężyć. Wizyta z opłatkiem była zapowiedzią zbliżających się świąt. W domach prawosławnych taką zapowiedzią była przyniesiona z Cerkwii prosfora. Prosfora, czyli okrągła bułeczka ze znakiem krzyża, składająca się z dwóch części, większej dolnej i mniejszej górnej – na pamiątkę tego, że Zbawiciel był na ziemi i Bogiem i Człowiekiem. To nią tak jak opłatkiem dzieli się między bliskich podczas wieczerzy wigilijnej.

„Choinko ma”

Zielone drzewko to symbol wiecznego życia. Aktualnie podczas świąt Bożego Narodzenia spotkamy je w niemal każdym chrześcijańskim domu. Kiedyś na próżno było go szukać, gdyż jest to zwyczaj stosunkowo młody. Przywędrował do nas dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku wypierając podłaźniczki, czyli świerkowy wierzchołek lub gałęzie wieszane u pułapu w izbie. Tradycyjnie zarówno na podłaźniczce jak i choince ozdoby miały charakter symboliczny. Znajdziemy na nich rajskie jabłuszka będące symbolem boskiej miłości, orzechy, żeby domownikom nie zabrakło mądrości, cebulę – na zdrowie, czosnek, jako ochronę przed złem oraz słomiane ozdoby, które łączyły cykl upraw starego roku z nowym. Świeczki na drzewku starym zwyczajem zapalano zmarłym a aktualnie są symbolem Jezusa Chrystusa, który przychodzi na świat i rozjaśnia mrok. Później dołączyły do nich ozdoby z papieru, drewniane ptaszki, ciastka a w bogatszych domach kupione na jarmarku szklane bombki.

Hej Kolęda!

Pierwotnie kolędowanie było domeną mężczyzn i chłopców. Każda grupa miała swój czas - w ciągu dnia kolędowali młodsi, wieczorem dołączali starsi a nocne grupy kolędników stanowili tylko dorośli. Na Podlasiu najczęściej kolędowano z gwiazdą, którą przygotowywano przed samymi świętami. We wsiach katolickich kolędowanie rozpoczynało się w drugi dzień świąt i trwało zwykle do Trzech Króli. W prawosławnych od Bożego Narodzenia i w następująca po nim noc. W niektórych częściach regionu tradycja jest ciągle żywa i możemy spotkać kolędników, lecz już w składach mieszanych.

Przy świątecznym stole

Pierwsza gwiazdka na niebie zaprasza do świątecznego stołu. Zarówno na stołach katolickich jak i prawosławnych znajdziemy mnóstwo postnych, tradycyjnych potraw. Kiedyś nie mogło zabraknąć m.in. kutii, kisielu z owsa, kapusty z grzybami. Później dołączyły do nich ryby, pierogi, sałatki i ciasta.

A Wy znacie jakieś wspólne zwyczaje lub tradycje?

Oprac. Katarzyna Sawczuk, Dział Etnograficzny
Fot. Artur Warchala

Źródło:
„Czas świętowania” Misteria rytu bizantyjskiego Mariusz Wideryński,
„Rok obrzędowy na Podlasiu” Artur Gaweł
„Zwyczaje, obrzędy i wierzenia agrarne na białostocczyźnie od połowy XIX do początku XXI wieku” Artur Gaweł
„Zwyczaje wsi Podlasia w połowie XX wieku”” Br. Cherubin Złotkowski
„Zwyczaje obrzędy i wierzenia okresu Adwentu i Bożego Narodzenia w regionie nadbużańskim” ks. Tadeusz Syczewski
„O wspominaniu świętych podczas proskomidii” Jarosław Charkiewicz