,,Rodacy!
Kraj wyniszczony i wygłodzony czeka na wielki wysiłek twórczy całego narodu. Krzywdy zadane przez okupantów muszą być jak najprędzej naprawione. Własność zrabowana przez Niemców poszczególnym obywatelom, chłopom, kupcom, rzemieślnikom, drobnym i średnim przemysłowcom, instytucjom i kościołowi będzie zwrócona prawowitym właścicielom. Majątki niemieckie zostaną skonfiskowane. Żydom po bestjalsku tępionym przez okupanta zapewniona zostanie odbudowa ich egzystencji oraz prawne i faktyczne równouprawnienie.
Majątek narodowy, skoncentrowany dziś w rękach państwa niemieckiego oraz poszczególnych kapitalistów niemieckich, a więc wielkie przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, bankowe, transportowe oraz lasy, przejdą pod Tymczasowy Zarząd Państwowy. W miarę regulowania stosunków gospodarczych nastąpi przywrócenie własności’’.
Z ,,Manifestu PKWN’’
Stan reginalnej gospodarki po przejściu frontu w 1944 r. przedstawiał się w czarnych barwach. Wśród strat wojennych na terenie Bielska Podlaskiego i okolic, najbardziej dotkliwe były te związane z przemysłem. Według danych z 27 sierpnia 1945 r. w trakcie działań zbrojnych zniszczono aż 75% obiektów przemysłowych. Odpowiedzialnymi za organizację i kontrolę procesu ich odbudowy były Wydział Przemysłowy Urzędu Wojewódzkiego oraz referaty przemysłowe działające przy starostwach powiatowych. W 1947 r. Departament Planu Długoterminowego Centralnego Urzędu Planowania przystąpił do planowania odbudowy polskiej gospodarki, gdzie na pierwszym planie postawiono rozwój przemysłu. 3 stycznia 1946 r. wprowadzono ustawę o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Artykuł 1 brzmiał: ,,Dla planowego odbudowania gospodarki narodowej, zapewnienia Państwu suwerenności gospodarczej i podniesienia ogólnego dobrobytu przejmuje Państwo na własność przedsiębiorstwa na zasadach niniejszej ustawy’’.
W lipcu 1945 r. przeprowadzono spis zakładów przemysłowych znajdujących się w województwie białostockim. Objęto nim zarówno obiekty czynne jaki nieczynne. W powiecie wysokomazowieckim było wówczas 30 młynów, w tym 28 czynnych, natomiast do końca 1945 r. w całym województwie białostockim działało 481 młynów, w tym 205 wiatraków. Prawie wszystkie odznaczały się niewielką produkcją na lokalne potrzeby. W powiecie bielskim funkcjonowały 104, natomiast w wysokomazowieckim 93 obiekty.
W końcu grudnia 1945 r. województwie białostockim znajdowały się 163 piekarnie, w tym w powiecie bielskim 30, natomiast wysokomazowieckim 13. Piekarnie zajmowały się pieczeniem chleba kontyngentowego, na potrzeby miejskie i wojskowe. Wypiek poza kontyngentowy wymagał specjalnych pozwoleń, stąd zaczęły powstawać nielegalne piekarnie sprzedające pieczywo w miastach.
W styczniu 1946 r. w powiecie wysokomazowieckim odnotowano trzy restauracje, dwie piwiarnie, sześć herbaciarni i cztery kawiarnie. Zakłady te zatrudniały łącznie 19 osób. Było to najczęściej przedsiębiorstwa jednoosobowe. W powiecie bielskim funkcjonowało 27 sklepów spółdzielczych, natomiast w wysokomazowieckim 9. Do lata 1945 r. nie wznowiły swojej działalności zakłady gastronomiczne.
W lipcu 1945 r. w Ciechanowcu pracował tylko młyn wodny, natomiast nie funkcjonowały wymienione na liście: elektrownia, młyn parowy, dwie fabryki sukna i farbiarnia, dwie mleczarnie, w tym jedna spółdzielcza. Budynki, które przetrwały wojnę znajdowały się w złym stanie. Młyn udziałowy we wsi Winna-Poświętna (zatrudniający cztery lub pięć osób), z motorem o mocy 24 KM, miał zniszczony dach, a wykorzystywane w nim maszyny przetrwały w 60%. W Ciechanowcu, po młynie parowym, należącym do Zabiełły i Jabłkowskiego pozostał tylko jeden drewniany budynek. Według sprawozdania, urządzenia młyńskie wywieźli Niemcy. W turbinę wodną o mocy 8 KM był wyposażony w tym czasie młyn w Leszcze Małej, który produkował mąkę razową i pytlową. Młyn w Wojtkowicach Starych, wyposażony był w ośmiokonną turbinę. Podczas wojny zniszczonych zostało 40% jego zabudowy, a moc spadła aż o 70%. Produkował mąki: razową i pytlową. Z uszkodzonym śmigiem przetrwał młyn wiatrowy założony w 1860 r. w Winnej-Chrołach, który w 1945 r. należał do Bolesława Zalewskiego. Młyn wodny na Sówce, nieopodal Ciechanowca, należący do Stanisława Kryńskiego, a założony w 1840 r., był wyposażony turbinę o mocy 9 KM. Niestety nie przetrwały wykorzystywane w nim urządzenia i połowa zabudowy. Z powodu braku możliwości przemiałowych w młynach mieszkańcy korzystali z żaren ręcznych i kieratowych
Pozostałe gałęzie lokalnej gospodarki, również trzeba było podnosić ze zgliszczy. Budynek ciechanowieckiej spółdzielni mleczarskiej został spalony w 1944 r. i do kolejnego roku przetrwały jedynie jego mury. Druga mleczarnia, założona w 1943 r., została zniszczona w 50%, dodatkowo w sprawozdaniach urzędowych odnotowano brak urządzeń mleczarskich. Jednym z problemów było znaczne zmniejszenie pogłowia bydła z 337,4 tys. w 1938 r. do 147,3 tys. , a także spadek wydajności produkcyjnej krów spowodowany zapewne słabym dostępem do paszy. Kolejny stanowił natomiast brak wykwalifikowanych pracowników. Dopiero w 1948 r. rozpoczęły pracę pierwsze większe zakłady mleczarskie w Ciechanowcu i Dąbrówce Kościelnej.
Oprócz tego wojnę przetrwały szczątkowo dwie fabryczki sukna. Jedna z nich, założona w 1878 r., należała po wojnie do Bruna Mejera. Farbiarnia i wykańczalnia sukna zostały zniszczone w tak dużym stopniu, że jeszcze przed końcem działań wojennych, cegła z rozbiórki została wykorzystana do budowy innych obiektów w mieście. Natomiast inny zakład o podobnym profilu (zarejestrowany w 1925 r.), należący do Wilhelma Freymarka i Gustawa Klugego, został wysadzony w powietrze w 1944 r. przez Niemców.
Podobny obraz przedstawiał stan przemysłu w Siemiatyczach. W spisach odnotowano sześć zakładów produkujących kafle, wśród których czynne były tylko Zjednoczone Zakłady Ceramiczne. Dodatkowo w mieście funkcjonowały cztery z sześciu młynów oraz garncarnia i piekarnia, a w gminie Siemiatycze, aż dziesięć różnych młynów i tartak parowy przy stacji kolejowej.
W Bielsku Podlaskim uruchomiono produkcję w Okręgowej Mleczarni Spółdzielczej, której wydajność w 1946 r. określano na 20% przedwojennego poziomu. Nie przetrwał też zakład w Brańsku.
Brakowało materiałów pędnych, które przydzielano tylko niektórym zakładom. Uniemożliwiało to nie tylko odbudowę zakładów jaki utrudniało wznowienie pracy ty, które przetrwały
Jakie były losy młyna wodnego z dawnego majątku Nowodwory?
Młyn należał od 1926 r. do Witolda Małyski. Według stanu na 13 sierpnia 1945 r. był czynny jedynie częściowo. Był wyposażony w turbinę wodną o mocy 5 KM, co stanowiło połowę jego przedwojennych możliwości. Nie zachowały się urządzenia do wytwarzania kaszy, dlatego Małysko produkował tylko mąkę pytlową.
Podczas wojny zniszczono całkowicie elektrownie w Ciechanowcu i Siemiatyczach. Elektrownia w Bielsku Podlaskim została zniszczona w 65 %, uruchomiono ją ponownie w latach 1946/47. Możliwości produkcji energii sięgnęły 35% przedwojennej produkcji.
W 1947 w Ciechanowcu zanotowano zakład produkujący kwas chlebowy należący do Czesława Wygonowskiego. W tym samym roku uruchomiono przetwórnię owoców w Wysokiem Mazowieckiem, która wyposażono w maszyny z UNRRA. W 1946 r. na terenie województwa białostockiego działały tylko cztery rzeźnie: w Ełku, Białymstoku, Łomży i Bielsku Podlaskim. Tylko obiekt w Ełku posiadał chłodnię
Duże straty odnotowało również rzemiosło. W całym województwie białostockim funkcjonowało w 1945 r. 2665 zakładów, w których zatrudniano jedynie 3762 osoby. Jest to znaczny spadek w stosunku do roku 1936 kiedy to odnotowano 18 830 zakładów. Przedwojenna liczba zakładów. W tym samym roku wznowiono działalność Białostockiej Izby Rzemieślniczej z 25 cechami.
Opr. kustosz Marlena Brzozowska
Fot. 1 Młyn z kołem śródsiębiernym z XIX wieku, Archiwum Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu
Fot. 2 Młyn w majątku Nowodwory – okres międzywojenny, Archiwum Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu
Fot.3 Młyn z pocz. XX wieku z turbiną wodną, Archiwum Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu
Fot.4 Młyn wodny przed 1971 r., Archiwum Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu
Fot.5 Remont młyna w lata 1971-73 r., Archiwum Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu
Fot.6 Młyn wodny po remoncie, Archiwum Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu
_,,Jedność Narodowa 194601.13-14, nr 19
,,Jedność Narodowa’’ 1946 10.15, r. 3, nr 189
Urząd Wojewódzki Białostocki. Spis zakładów przemysłowych z terenu powiatu Bielsk Podlaski, sygn. 1471
Sprawozdania z działalności Oddziału Przemysłu Spożywczego oraz protokoły kontroli młynów i piekarń, sygn. 1691
Dz.U. 1946 nr 3 poz. 17, Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.
Urząd Wojewódzki Białostocki, Wykazy zakładów przemysłowych i pokładów żwiru znajdujących się na terenie województwa, sygn. 1463
Urząd Wojewódzki Białostocki, Spis zakładów przemysłowych na terenie powiatu Wysokie Mazowieckie, sygn. 1479
Urząd Wojewódzki Białostocki, Wykaz przedsiębiorstw przemysłu fermentacyjnego na terenie województwa, sygn. 1710
Urząd Wojewódzki Białostocki, Rejestracja strat [wojennych w domach mieszkalnych, gospodarczych i przemysłowych], sygn. 1803
Urząd Wojewódzki Białostocki, Wykaz przedsiębiorstw przemysłu gastronomicznego i hotelarskiego na terenie województwa, sygn. 1711
Urząd Wojewódzki Białostocki , [Organizacja Wydziału Przemysłowego], sygn. 1437
Urząd Wojewódzki Białostocki, Spis zakładów przemysłowych na terenie powiatu Wysokie Mazowieckie, sygn. 1479
Rocznik Przemysłu Odrodzonej Polski 1946/1947, red. K. Dąbrowski, Łódź – Warszawa
Obwieszczenia Publiczne : dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości, R.9, № 41 (23 maja 1925)
Chilczuk M., Rozwój i rozmieszczenie przemysłu rolno-spożywczego w województwie białostockim, ,,Prace Geograficzne’’, nr 37, red. S. Leszczyński, Warszawa 1962.
Kaliński J., Polityka gospodarcza Polski w latach 1948-1945, Warszawa 1987
