komisarz wystawy: Tomasz Jakubowski
konsultant naukowy: Katarzyna Połujan
komisarz organizacyjny: Anna Małecka
Ważnym dodatkiem do odzieży polskiego szlachcica był pas. Od XV w. popularne były w Rzeczypospolitej pasy tekstylne wykonywane z taśm i plecionek. Droższe pasy jedwabne sprowadzano od XVI w. ze Wschodu. W XVIII stuleciu pas kontuszowy był nieodzownym elementem reprezentacyjnego stroju
szlacheckiego, który wykształcił się w latach 30-40 XVII w. i składał z żupana, kontusza, spodni z nogawkami wpuszczonymi w buty oraz kołpaka podszytego futrem. Pasy kontuszowe, sprowadzane z Persji i Turcji, wykonywano z jedwabiu, często przetykając je złotą nicią. W związku z coraz większym popytem na pasy kontuszowe w Rzeczypospolitej powstały manufaktury specjalizujące się w ich produkcji, zwane persjarniami. Istniały one w Nieświeżu (ok. 1743), Stanisławowie (ok. 1744), Słucku (1767), Buczaczu (pol. XVIII w.), Brodach (lata 60. XVIII w.) czy Różanej (przed 1779). Z inicjatywy króla Stanisława Augusta powstała manufaktura w Grodnie (ok. 1766), zarządzana przez Antoniego Tyzenhauza. Pasy kontuszowe wytwarzano także na Mazowszu. Dużym ośrodkiem produkcji stała się Warszawa (lata 60. XVIII w.), a w szczególności Kobyłka (przed 1778) i Lipków (ok. 1787). Pochodzenie pasów mozna określić poprzez motywy dekoracyjne charakterystyczne dla danej manufaktury oraz sygnatury umieszczane w narożach głów.
W czasach panowania Stanisława Augusta Polacy coraz częściej nosili stroje wzorowane na modzie francuskiej. W następstwie trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. wprowadzono zakaz noszenia stroju narodowego. W XIX w. pas kontuszowy, jako jego część, staje się historycznym elementem, świadczącym o dawnych czasach, tradycjach i minionej świetności narodu.
Znacząca rola stroju narodowego, w tym pasa kontuszowego, dla podtrzymywania ducha polskiego wykorzystana została w literaturze, m.in. w dziełach Adama Mickiewicza, Aleksandra M. Fredry, Henryka Rzewuskiego i wielu innych pisarzy. Pas wyeksponowany w stroju narodowym pojawia się w operze "Straszny dwór" Stanisława Moniuszki czy na obrazach Jana Matejki. Jako niezwykle cenne tkaniny, a jednocześnie nośnik symbolu polskości pasy kontuszowe były przekazywane do kościołów jako wota za wyzwolenie spod zaborów. Często sporządzano z nich paramenty, w tym ornaty. Do dziś pas kontuszowy pozostaje najbardziej charakterystycznym i rozpoznawalnym elementem stroju polskiego, stanowiąc wyjątkowy wkład w historię krawiectwa łączącego wschodnie i zachodnie elementy ubioru.
Na wystawie prezentowane są cenne pasy kontuszowe z kolekcji Zamku Królewskiego w Warszawie, Fundacji Zbiorów im. Ciechanowieckich oraz Fundacji Teresy Sahakian. Ekspozycję uzupełniają wizerunki malarskie i graficzne osób ubranych w pas kontuszowy lub związanych z manufakturami je wytwarzającymi. W części obejmującej wieki XIX i XX pokazano niezwykle interesujące makaty buczackie i fotografię odwołującą się do modnego wówczas portretowania się w stroju narodowym. Zobaczymy tutaj również unikalny zbiór ornatów wykonanych z użyciem pasów kontuszowych, pochodzących z kolekcji Muzeum Diecezjalnego im. Jana Pawła II w Drohiczynie.
Wystawę można oglądać od 13 lutego do 15 kwietnia w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu.
Tomasz Jakubowski
komisarz wystawy
