Ligawka należy do kategorii aerofonów ustnikowych i zarazem do grupy najstarszych instrumentów muzycznych spotykanych na ziemiach Polski. Utożsamiana jest z pograniczem mazowiecko-podlaskim, gdzie nadal kontynuuje się starą tradycję grania na tym rogu. Ligawka jest nieodłącznym elementem dziedzictwa kulturowego Ciechanowca. To folklor, który przetrwał i dobrze się rozwija w tej części Polski.
Najstarszy przekaz dotyczący ligawki zawarł w swoim opracowaniu proboszcz z Ciechanowca Krzysztof Kluk z roku 1778: ,,Ligawki, w które pastuchy trąbią; osowe, wierzbowe’’. W owych czasach wykorzystywanie drewnianego rogu było znane przez okolicznych pasterzy, kiedy to wzniosłymi dźwiękami przepędzano bydło i odstraszano wilki.
Dźwiękom rogu pasterskiego przypisywano nawet niekiedy magiczną moc, chroniącą przed złem. W dawnych wierzeniach ludowych, okres następujący po zebraniu plonów był czasem nieprzyjaznym, zagrożonym wpływami złych sił, a dźwięki rogu miały pomóc je odpędzić. Ten dawny instrument pasterski, wykorzystywany niegdyś podczas pierwszych wiosennych wypasów bydła jest nadal używany podczas ,,otrąbywania adwentu’’. W tym szczególnym czasie, kiedy nie rozbrzmiewa muzyka i nie urządza się zabaw z tańcami, słychać w okolicach Ciechanowca tony trąb, przybierające postać krótkich kilku dźwiękowych sygnałów, hejnałów czy prostych, niewyuczonych melodii. Wygrywane nuty przypominają ludziom o adwencie, nadchodzącym Bożym Narodzeniu. Grane na pasterskich trąbach melodie, mają według słów legaczy (osób grających na ligawkach) kojarzyć się z Sądem Ostatecznym.
Dźwięki ligawek zalicza się do smutnych tonów. Wygrywane melodie symbolizują powagę, czas postu, skupienie się przy odpowiednim powitaniu przyjścia Zbawiciela, jak również nadchodzącej mszy roratniej. W pasterstwie dźwięk ligawki porównywano do muczenia krów. O tęsknocie w melodiach trąb pasterskich pisano następująco:
,,A ligawki grały..., śpiew ich idąc lekkim powiewem, szafirową taflą jeziora i ciemnym lasem, budził w duszy tęsknotę...że serce bolało!’’
Etnograf Dworakowski wspominał: ,,Najwłaściwszą porą do grania był wieczór. Wtedy można było usłyszeć melodię nie tylko mistrzów miejscowych, ale i okolicznych (Bruszewo, Dworaki-Pikaty, Klukowo, Łopienie-Jeże, Wojny-Szuby). Wieś wsi podawała melodię, która to wzbijała się ku niebu, to zapadała w głuche milczenie jesiennej nocy’’. Z kolei etnograf Józef Grajnert był świadkiem, że ligawki pełniły stałą funkcje użytkową wśród społeczności wiejskiej i w Wycieczce na Podlasie z 1857 roku zanotował następującą obserwację: ,,O świcie zbudzony zostałem dźwiękiem trąbki z olszowej gałęzi zrobionej, zwanej ligawką, którą pastuch co rano daje znak, aby bydło zagnano na rynek, skąd je na wspólne pastwisko pędzi’’.
Gra na ligawce w okresie adwentu znana była na Podlasiu i Mazowszu już na początku XIX wieku. Wielki miłośnik ligawkowych melodii, arcybiskup warszawski Stanisław Choromański, polecał młodzieży parafialnej z Zambrowa w czasie pasterki grać na tym instrumencie. Na początku XX wieku tradycja gry na ligawce w trakcie trwania adwentu była bardzo powszechna. Ligawki stały się symbolem trąby Archanioła, mającego zwiastować rychłe przyjście Zbawiciela. W okresie II Wojny Światowej zwyczaj ten został zakazany przez hitlerowców. Okupanci obawiali się przekazywania tajnych znaków przez grających na drewnianych trąbach.
Dzięki zachowanej spuściźnie i entuzjazmowi osób muzykujących, w latach 70. XX wieku, ówczesny dyrektor muzeum – Kazimierz Uszyński i członkowie Towarzystwa Miłośników Ciechanowca rozpoczęli działania nad reaktywacją tradycji adwentowego grania.
Ciechanowieckie wydarzenie kulturalne przyczyniło się nie tylko do powrotu staropolskiej tradycji, ale także na nowo pobudziło do życia dawne ośrodki wytwarzania ligawek. Konkurs Gry na Instrumentach Pasterskich im. Kazimierza Uszyńskiego odbywa się w pierwszą niedzielę adwentu, początkowo trwał jeden dzień, a z czasem, ze względu na popularność i większą liczbę uczestników rozszerzono go do dwóch dni. Spotkania stały się nie tylko formą ożywiania folkloru, ale również możliwością do integracji i międzypokoleniowej wymiany doświadczeń w zakresie sztuki muzykowania. W ciągu wielu lat trwania adwentowego wydarzenia na konkurs zgłaszali się uczestnicy w różnych krajów świata.
3-4 grudnia 2022 roku odbędzie się 41. Konkurs Gry na Instrumentach Pasterskich im. Kazimierza Uszyńskiego. Pierwszego dnia (sobota) rozpoczną się przesłuchania uczestników i towarzyszące im koncerty krajowe i zagraniczne (m.in. zespołów ze Szwajcarii i Słowacji). W przesłuchaniach będą brać udział uczestnicy z różnych regionów Polski, jak również z Holandii, Litwy, Estonii, Finlandii, Słowacji, Szwajcarii. Z kolei drugiego dnia (niedziela) nastąpi uroczyste ogłoszenie wyników sobotniego konkursu oraz koncert galowy.
3 i 4 grudnia Ciechanowiec stanie się tyglem kulturowym i stolicą rogów pasterskich.
Oprac. Stanisław Remiszewski, Dział Etnograficzny
Bibliografia:
Archiwum Państwowe w Białymstoku/Oddział w Łomży. Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, teczka ,,Ligawki 1988’’ - 23/47.
K. Kluk – Roślin potrzebnych, pożytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych albo które w kraju użyteczne być mogą, utrzymanie, rozmnożenie, zażycie, t. II O drzewach i ziołach dzikich, lasach etc., Warszawa 1778, s. 161.
Maria z Karwatów Kraszewska, Fragment Życia, w: Tygodnik polityczny i literacki, illustrowany. 1908.03.01 R.12 nr9, Wydawnictwo Praca, Poznań 1908, s. 282.
O. Kolberg, Mazowsze. Obraz etnograficzny, t V: Mazowsze Stare. Mazury. Podlasie, Wrocław-Warszawa-Poznań 1964, s. 55.
P. Dahling – Muzyka Adwentu. Mazowiecko-podlaska tradycja gry na ligawce, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Warszawa 2003, s. 81.
S. Dworakowski, Kultura Społeczna Ludu Wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok 1964, s. 29.
S. Remiszewski, Ligawka mazowiecko-podlaska – tradycja zachowana, w: Ciechanowiecki Rocznik Muzealny, Tom XVI, zeszyt 2, Ciechanowiec 2020, s. 104.
Z. Gloger – Encyklopedia staropolska, t. III, Wiedza Powszechna, Warszawa 1972, s. 145.
