NIECOdziennik muzealny - Na świętego Mikołaja czeka dzieciąt cała zgraja…

… dla posłusznych ciasteczko, złych przekropi rózeczką. Brzmi groźnie, prawda? Przestroga dla niegrzecznych dzieci płynąca chociażby z przysłów jest szczególnie przydatna przed Świętami Bożego Narodzenia, o czym wie każdy rodzic.

W tradycji ludowej funkcjonują różne porzekadła dotyczące tego okresu: „Kto ziemię w adwent pruje – ta mu trzy lata choruje”, czy mniej znane „na Mikołaja strzeż bydła i koni, a świnia psiajucha niech się sama broni.” Natomiast w kategorii wróżbiarsko-pogodowych przysłów znajdują się następujące: „Jeśli w grudniu często dmucha, w marcu, kwietniu będzie plucha.” „Zamorzysz inwentarz w adwenta, nie odpasiesz i na Wielkanocne Święta.”

Rzeźba „św. Mikołaj z dziećmi” autor: Władysław Sikora, ze zbiorów Muzeum Sztuki Ludowej w Otrębusach, fot. Monika Garalowska / Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu.

Historyczny św. Mikołaj sprawował posługę biskupią w Mirze (obecnie miasto Demre, położone na tureckim wybrzeżu Morza Śródziemnego) w latach ok. 270 – 345 lub 352. Święty został patronem m.in.: ubogich, dzieci, mieszczan, panien, aptekarzy, pasterzy, oberżystów, notariuszów, adwokatów, sędziów, rolników, flisaków, marynarzy, żeglarzy.
Mikołaj w katolicyzmie i prawosławiu funkcjonuje jako bardzo zapracowany święty. Wierni proszą o wstawiennictwo biskupa w sprawach trudnych – od odzyskania skradzionych rzeczy, po ochronę na morzu. Pasterze modlą się do świętego o obronę ich trzód przed wilkami, które (jak wierzono) spotykają się 6 grudnia na obradach dotyczących podziału przyszłych zdobyczy. Gdy dom plądrują gryzonie, możemy zwrócić się o pomoc do św. Mikołaja - jak mieli w zwyczaju nasi przodkowie.

Jest wiele legend o św. Mikołaju i wbrew pozorom nie są to opowieści dla dzieci. Według jednej z nich, pewien zubożały szlachcic oddał do domu publicznego trzy córki, aby tam zarobiły na swoje posagi. Gdy wieść o dramatycznej sytuacji sióstr dotarła do biskupa, ten podarował im trzy sakiewki z pieniędzmi, dzięki którym dziewczęta zachowały czystość i wyszły za mąż. Według innej legendy, św. Mikołaj uratował marynarzy z tonącego statku. Przerażeni mężczyźni zwrócili się do świętego o pomoc, który uciszył fale i sprowadził statki bezpiecznie na brzeg. Marynarze porzucili swoje wcześniejsze grzeszne życie i doznali przemiany duchowej.

Rzeźba „św. Mikołaj z dziećmi” autor: Władysław Sikora, ze zbiorów Muzeum Sztuki Ludowej w Otrębusach, fot. Monika Garalowska / Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu.

Zwyczaj obdarowywania dzieci prezentami powstał w X wieku i wiąże się z pewną zabawą praktykowaną w przyklasztornych średniowiecznych szkołach. Główną zasadą „zabawy w biskupa” było przyjmowanie funkcji opata przez jednego ucznia, który „rządził” klasztorem lub szkołą.

Zwyczajowo, świętego Mikołaja utożsamia się z zatroskanym biskupem, obrońcą i wspomożycielem. Miły, starszy, siwy pan w czerwonej czapce przynoszący prezenty nie przypomina biskupa z prawosławnych ikon. Jednak może tradycyjna twarz świętego Mikołaja jest ciekawsza od tej komercyjnej?

Oprac. Agnieszka Dmochowska, Dział Etnograficzny

Źródła:
Adalberg S., Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa 1894.
Schauber V., Schindler H. M., Ilustrowany leksykon świętych, Kielce 2008.
Syczewski T., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia okresu Adwentu i Bożego Narodzenia w regionie nadbużańskim, Drohiczyn 2002.