Niecodziennik muzelany: Spór o Nurzec.
Rzeka Nurzec to jeden z najważniejszych elementów krajobrazu Ciechanowca. Dawniej obfita w węgorze, o których pisano nawet w prasie. Dzisiaj z zalewem tworzą jedne z ważniejszych atrakcji turystycznych miasta.
Dawniej Nurzec stanowił bardzo ważny szlak komunikacyjny, którym spławiano towary najpierw w kierunku Bugu, a później Wisłą do Gdańska.
Kiedy w 1807 r. Nurcem poprowadzono granicę pomiędzy ówczesnym Księstwem Warszawskim a Cesarstwem Rosyjskim życie mieszkańców miasta uległo licznym zmianom.
Okazało się, że sama granica i teren w jej pobliżu zaczął przysparzać kolejnych problemów.
Fragment planu miasta Ciechanowca z 1828 r. przestawiający mosty na rzekach Nurzec i Ralka. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 92-14, Plan miasteczka Ciechanowca z przyległościami, 1828 r.
W drugiej połowie 1829 r. rozpatrywano spór dotyczący uszczegółowienia przebiegu granicy pomiędzy Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim. Problem polegał na tym, że na wysokości miasta Ciechanowca, rzeka Nurzec rozgałęziała się tworząc wyspę. Urzędnicy Cesarstwa przenieśli rogatkę, która znajdowała się na granicy na teren Królestwa z powodu budowy mostu. Rogatka nie wróciła na swoje miejsce po reperacji. Rewizor Jeneralny Wojewódzkiego Wydziału I w 1928 r. pisał::
,,Między miastem Starym Ciechanowcem w Państwie Rosyjskim położonem a miastem Nowem Ciechanowcem w Kraju Polskim znajdującym się, granice krain stanowi płynąca rzeka Nurzec, pod Starym Ciechanowcem (…) przy mieście zaś Nowym płynie odnoga od rzeki Nurca, na której znajduje się także most a przy nim rogatka polska. Rozległość więc miejsca od połowy mostu na rzece Nurzec aż do rogatki polskiej należy do Królestwa Polskiego i domy oraz browary między rogatką polską a rosyjską jako na ziemi do Królestwa należącej przez oficjalistów komory celnej tak we względem defraudacji celnych dochodów konsumpcyjnych były.
Z powodu budowanego mostu na rzece Nurcu nie wiadomo z jakiego upoważnienia rogatka do komory rosyjskiej należąca w głąb Kraju Polskiego o kroków 210 od granicy, czyli do samej prawie odnogi rzeki Nurca, gdzie rogatka polska przybliżona, i na ziemi Królestwa Polskiego, i w tym miejscu pozostawioną została, w tym miejscu gdzie znajduje się z tego wynikło, ze domy i browary między rzeką Nurcem a odnogą położone, jak za rogatką rosyjską kontrolowane być nie mogą, a zostają bez kontroli szkodę Skarbowi przysparzają.
Tę okoliczność więc Rewizor Wojewódzki przedstawiają Komisji Województwa Augustowskiego ma honor prosić o zniesienie się w tym względzie z rządem Państwa Rosyjskiego iżby rogatka rosyjska na teraz na ziemi Królestwa Polskiego znajdująca się w dawne swe miejsce przeniesiona została
Śledztwo w tej sprawie wskazało, że w dokumentach powstałych przy wytyczaniu granicy w 1807 r. nie ma szczegółowych informacji, którą z dwóch odnóg biegnie granica oraz, że nie ustalono nic poza znane fakty (1) . Tymczasem Naczelnik Okręgu Celnego Grodzieńskiego Rady Kollegialnej Łopuchin ustalił, że rogatka zawsze stała na brzegu głównego nurtu po stronie polskiej. Nie czekając na decyzję, strona Królestwa postanowiła wybudować po lewej stronie Nurca celbudę i bramę. Problemy z ustaleniem faktycznej granicy ciągnęły się jeszcze długo. Dokumenty wskazujące na ciągłe podejmowanie tej sprawy pojawiają się jeszcze w 1833 r. Długotrwały konflikt potęgowany był przez brak precyzyjnych map i ustaleń co do przebiegu linii podziału spowodował powołanie do wyśledzenia istotnej linii granicznej (…) W. Żmijewskiego komisarza Wydziału administracyjnego i oświecenia publicznego.
Traktat tylżycki z 07 lipca 1807 zupełnie nie wyjaśniał wątpliwości, bo w punkcie IX mówił:
W celu ustanowienia, na ile to jest możliwe granic naturalnych pomiędzy Rosją i Księstwem Warszawskim, terytorium opasane przez część obecnych granic Rosji, które rozciąga się aż do ujścia Łosośny do Bugu i wzdłuż linii przecinającą rzeczone ujście, wiodącej doliną tej rzeki, doliną Biebrzy, aż do jej ujścia, doliną Narwi od rzeczonego punktu aż do Suraża, Lisą aż do jej źródeł przed wsią Mień, dopływem Nurca, biorącym swój początek niedaleko tej wsi, aż do jego ujścia pod Nurem i w końcu doliną Bugu idąc w górę aż do obecnych granic Rosji - będzie po wieczne czasy przyłączone do Imperium Rosyjskiego
Więcej szczegółów dotyczących sporu ukaże się w Ciechanowieckim Roczniku Muzealnym.
Oprac. Marlena Brzozowska, Dział Historyczny
Źródła:
AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, sygn. 6791, Spory graniczne od strony Cesarstwa, vol II, Pismo do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji od Komisji Województwa Augustowskiego z dnia 28 sierpnia 1828 r.
Tekst traktatu tylżyckiego z dnia 07.07.1807, https://pl.wikisource.org/wiki/Traktat_tyl%C5%BCycki_7_lipca_1807, dostęp: 20.03.2023
(1) AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Spory graniczne od strony cesarstwa rosyjskiego, vol. II., sygn. 6791, s. 151-154.