W tradycji chrześcijańskiej jest to święto upamiętniające narodzenie Jezusa Chrystusa, przypadające na 25 grudnia. Wśród Świąt roku obrzędowego Święta Bożego Narodzenia mają najbardziej rozbudowaną tradycję, symbolikę i zwyczaje, widoczne szczególnie podczas wieczoru wigilijnego. Wigilię polską po dzień dzisiejszy cechuje owo pełne emocji oczekiwanie na wielkie, cudowne wydarzenie - na święto Narodzenia Bożego i na niepowtarzalną uroczystość domową.
Wierzono, że w Wigilię o północy, kiedy to rodzi się Chrystus i jednocześnie przesila się ciemność zimowa, w całej przyrodzie dzieją się cuda, np. zwierzęta przy swoich żłobach mogą mówić ludzkim głosem, a w studniach woda nabiera cudownych i leczniczych właściwości. Wierzono, że tego wieczoru dusze zmarłych, z łaski Bożej, opuszczają zaświaty i niewidzialne mogą przebywać ze swoimi bliskimi w domu i obejściu. W związku z tym przestrzegano wielu zakazów i nakazów, aby nie zranić, nie obrazić, nie przygnieść przebywającej w domu duszy. Sprawą pierwszej wagi tak dawniej, jak i dziś był świąteczny wystrój mieszkania. Z tą różnicą, że staropolskim świątecznym przystrojom przypisywano najpierw treści symboliczne, a w drugiej kolejności walory zdobnicze. Dawne domy zdobione były snopami zboża, sianem, ziarnem sypanym na obrus. Miały sprzyjać przyszłorocznym urodzajom i dobrym plonom. Siano grubo wyścielone pod białym, najlepszym w domu obrusem przypominać miało o ubogim narodzeniu Jezusa, złożonego na słomie i sianie w żłobie, służącym Mu za kołyskę. Wieczerzę wigilijną rozpoczynano z ukazaniem się pierwszej gwiazdki - na pamiątkę gwiazdy betlejemskiej - wielkiego światła, które ukazać się miało nad grotą Narodzenia Pańskiego. W całej Polsce rozpoczynano pięknym i nadal kontynuowanym rytuałem łamania opłatka (osobliwego, delikatnego, białego, cienkiego jak mgła chleba, upieczonego w żelaznej formie - podwójnych prostokątnych szczypcach z mąki pszennej i wody). Od najdawniejszych czasów ludzie dzielili się chlebem na znak braterstwa, pokoju, milości i pojednania. Wierzono, że opłatki posiadają wiele właściwości dobroczynnych, przynoszą pomyślność, zapewniają harmonię, zgodę i szczęście rodzinne, opiekę Bożą. Obdzielano nim oraz resztkami potraw, sianem spod obrusa i słomą ze snopka wszystkie zwierzęta gospodarskie. Istniało przekonanie, że radości Bożego Narodzenia dostąpić winien cały świat, także służące ludziom zwierzęta.
Potraw wigilijnych na stole było 3, 5, 7, 9, 11 lub 12 na pamiątką 12 apostołów lub wg innej interpretacji 12 miesięcy w roku. Im więcej było ich na stole, tym większy dostatek miał spłynąć na dom w nadchodzącym roku. Staropolską wieczerzę postną przygotowywano wyłącznie z płodów ziemi. Z tego co w lesie, ogrodzie, sadzie, polu i wodzie. Spożywane z wielką powagą i namaszczeniem miały zapewnić dostatek i obfitość. Na pomyślność i urodzaj umieszczano pod stołem wigilijnym żelaza (lemiesze pługa, kosy, sierpy, siekiery). Nad stołem wieszano świat - kolorową ozdobę wykonaną z posklejanych opłatków. Cały dom przystrojony był gałązkami wszechżywymi, a więc świerkowymi, jodłowymi. Dekorowano nimi ramy świętych obrazów, ściany, drzwi, wkładano na tram. Pierwsze choinki w domach polskich pojawiły się w XIX wieku i przywędrowały z Austrii. Jednak jeszcze w okresie międzywojennym w niektórych regionach Polski były rzadkością. Do podlaskich domów choinka weszła na dobre dopiero około lat 50-tych XX wieku.
W ciechanowieckim skansenie, w pięciu chałupach prezentujemy tradycje bożonarodzeniowe.
W chacie z Piętek Gręzek (wiejskiego wyrobnika) została zaaranżowana najuboższa wieczerza wigilijna. W świętym kącie snop nie młóconego żyta, łakocie-prezenty dla dzieci (orzechy laskowe i jabłuszka), ława zasłana białym ręcznikiem, a na niej 3 postne potrawy.
W chacie z Żerów Czubików (chłopskiej) prezentujemy przygotowania Świąt Bożego Narodzenia. Obejrzeć można tradycyjne produkty, z których przygotowywano potrawy na postna wigilię oraz na kolejne dni Bożego Narodzenia.
W chałupie drobnoszlacheckiej z Koców Schabów w izbie gościnnej (tzw. izbie białej) zaaranżowane zostało Boże Narodzenie. Stół nakryty białym obrusem, a na nim poczęstunek przygotowany na przybycie gości. W tej chałupie prezentujemy sosenkę przybraną tradycyjnymi ozdobami, w tym papierowymi aniołkami wykonanymi przez twórczynię ludową panią Jadwigę Solińską z Wąsosza.
W dworku drobnoszlacheckim z Zarąb k. Siemiatycz obejrzeć można dwie aranżacje bożonarodzeniowe. W prawej stronie chałupy prezentujemy wieczerzę wigilijną. Na stole grubo wyścielonym sianem tradycyjne potrawy wigilijne - na honorowym miejscu bochen chleba, kutia, nast.ępnie śledzie, smażone ryby, kisiel z owsa, barszcz z uszkami, kluski z makiem, kartofle, pierogi, zupa grzybowa, kapusta z grochem, placki z mąki. Na talerzyku opłatek upieczony w tradycyjnej, żelaznej formie. Obok stołu stoi choinka udekorowana bombkami, papierowymi i słomianymi ozdobami.
W lewej stronie chałupy kolędnicy - kilkuosobowa grupa dzieci z papierową gwiazdą kolędniczą i koszyczkiem na upominki. Kolędnicy wchodząc do domu pozdrawiali gospodarzy, wygłaszali lub wyśpiewywali świąteczne i noworoczne życzenia powodzenia i urodzaju, a czasem odgrywali zabawne scenki, czy przedstawienia. Na koniec grzecznie prosili o datek. Dostawali bułeczki, kawałek kiełbasy lub słoniny, strucla, orzechy i jabłka, a czasami drobne monety. Pięknie dziękując wychwalali hojnych gospodarzy. Wszędzie przyjmowano ich dobrze, ponieważ wierzono, że kolędnicy przynoszą szczęście domowi i wszystkim jego mieszkańcom.
W chałupie białoruskiej z Sak k. Bielska Podlaskiego wigilia Bożego Narodzenia ludności prawosławnej. Stół, ławy wkoło oraz podłoga zasłana sianem. Na stole woskowa świeca, kutia oraz inne postne potrawy. Na talerzyku prosfora - bułka przaśna. Przełamując się nią przed wieczerzą wigilijną wyznawcy prawosławia, czynią między sobą znak pokoju i pojednania. Podobnie jak opłatki u katolików bułki takie używane są również w prawosławnych obrzędach cerkiewnych.
Atmosferę Świąt Bożego Narodzenia dopełnia szopka prezentowana w zabytkowym kościele z Bogut przeniesionym na teren Skansenu. Zapraszamy do obejrzenia tradycyjnych Świąt Bożego Narodzenia w Skansenie!
Dział Etnograficzny
