W roku 1972 Stanisław Augustynowicz – Ciecierski z Krakowa, działając w porozumieniu ze swoją żoną – Henriettą, przekazał do zbiorów Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu dziesięć teczek dokumentów, w sumie 1055 pozycji. Zespół ten, noszący nazwę Archiwum Augustynowiczów-Ciecierskich z Bacik, stanowi znaczącą część rodowych dokumentów, należących do rodziny Ciecierskich z Bacik Średnich, które Stanisław Augustynowicz-Ciecierski odziedziczył po swoim teściu – Henryku Ciecierskim.
Pod względem formalnym omawiane Archiwum jest kolekcją składająca się z luźnych archiwaliów oryginalnych, fragmentów archiwów rodzinnych rodów: Kiszków, Gębickich, Ciecierskich i innych, zawierająca również nieliczne papiery genealogiczno – heraldyczne. Wydaje się, ze ostatni właściciel Archiwum – Stanisław Augustynowicz – Ciecierski dążył do usystematyzowania posiadanych luźnych archiwaliów według pewnych koncepcji, po części grupując je według typów akt, a częściowo tworząc z nich grupy tematyczne. Przykładem pierwszej metody mogą być grupy akt podatkowych lub kontraktów dzierżawnych, uformowane z akt różnej prowieniencji. W innej części omawianego zespołu występują z kolei pliki związane z jedną rodziną – przykładem może być Sumariusz dokumentów rodziny Gębickich i przyporządkowane do niego kilkanaście różnorodnych dokumentów dotyczących tejże rodziny. Porządkowanie Archiwum nie było jednak konsekwentne i nie zostało doprowadzone do końca.
Po przejęciu do zbiorów Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu omawianego Archiwum pozostawiono bez zmian istniejący układ teczek oraz występujących w nich dokumentów. Zachowano więc wtopione w omawiany zespół spuścizny innych archiwów rodzinnych, wraz z utworzonymi w ich ramach kolekcjami archiwaliów, pomimo że niektóre z nich nosiły cechy przynależności do innych archiwów. Podobnie postąpiono w odniesieniu do kilkudziesięciu dokumentów przekazanych w późniejszym czasie. Umieszczono je w osobnej teczce, której nadano numer XI.
Dokumenty wchodzące w skład omawianego zespołu zostały wpisywane do trzech kolejnych Ksiąg Inwentarzowych Muzealiów Historyczno-Artystycznych (Księgi noszące numery: I, II, III). Pierwszy wpis miał miejsce w dniu 7 listopada 1978 roku. Wpisany wówczas dokument – Akt nadania miasta Mordy i folwarku Wierowo przez króla Zygmunta Augusta Mikołajowi Radziwiłłowi (jest to kopia XVI-wiecznego aktu sporządzona w XIX wieku), otrzymał numer inwentarzowy: III/362. Ostatni dokument – sporządzony w dniu 3 lipca 1815 roku – Kontrakt na dzierżawę młyna wodnego w Ciechanowcu zawarty pomiędzy Fryderykiem von Kühlenem [ówczesnym właścicielem Ciechanowca] a czterema arendarzami żydowskimi, wpisany został do Księgi Inwentarzowej w dniu w dniu 7 grudnia 1992 roku, otrzymał on numer inwentarzowy: III/4036. Dokumenty opracowywane i wpisywane były do Ksiąg Inwentarzowych Muzealiów Historyczno-Artystycznych przez trzy osoby, ówcześnie pełniące funkcję kierowników Działu Historyczno-Artystycznego: Marka Michalskiego (od nr inw. III/362 do nr inw. III/731), Magdalenę Chachulską-Hozer (od nr inw. III/760 do nr inw. III/1382) oraz Norberta Tomaszewskiego (od nr inw. III/3666 do nr inw. III/4036).
W omawianym zespole przeważają akta luźne (stanowiące około 85%), nad aktami szytymi. Fakt ten ma zarówno dobre jak i złe strony. Gdyby jednak omawiane akta wyszły ze swych macierzystych archiwów w postaci poszytów – ich identyfikacja i systematyzacja byłaby nieporównywalnie łatwiejsza.
Ważnym elementem porządkującym omawiany zespół jest jego chronologia. Wydaje się, że właściciel omawianego zespołu, w ramach porządkowania posiadanych archiwaliów, dążył do ich usystematyzowania również pod względem chronologicznym. Zabrakło mu jednak w tym konsekwencji. W rezultacie akta XVI – wieczne występują w sąsiedztwie dokumentów powstałych w wieku XVIII i XIX. Wątpliwości może budzić również metoda datowania dokumentów zachowanych pod postacią kopii uwierzytelnionych. Osoba porządkująca wówczas Archiwum uznała w tym przypadku za wiążącą datę wystawienia oryginalnego dokumentu (są to najczęściej wypisy z ksiąg sądowych: grodzkich lub ziemskich, albo wyciągi z ksiąg metrykalnych), traktując odpis dokumentu na równi z oryginałami. Poza tym – w przypadku kopii nieuwierzytelnionych, przyjęto za podstawę datę (przeważnie przybliżoną), ich sporządzenia, zaś faktyczną datę powstania oryginalnego dokumentu wymieniono jedynie w regeście.
Podobnie nieudana była również próba uporządkowania akt pod względem terytorialnym. Jej śladem może być w miarę zwarta grupa kilkudziesięciu dokumentów powstałych w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku w Ciechanowcu. Jednak również pomiędzy nimi trafiają się (zbliżone pod względem chronologicznym), dokumenty powstałe w Lublinie, Łukowie czy Mordach.
W chwili przejęcia do zbiorów muzealnych Archiwum nie posiadało indeksu osobowego ani geograficznego. Prowizoryczny indeks osobowy został już sporządzony, na potrzeby osób korzystających z omawianego zespołu. W tym samym celu sporządzono również uproszczony wykaz dokumentów wchodzących w skład Archiwum, pomagający badaczom w szybkim zlokalizowaniu potrzebnych dokumentów, bez konieczności długiego wertowania muzealnych ksiąg inwentarzowych.
Z uwagi na dość dużą objętość i różnorodność omawianego zespołu, nie ma możliwości pełnego scharakteryzowania występujących w nim dokumentów. Przeważają dokumenty dotyczące kupna, sprzedaży i zamiany dóbr ziemskich, pobierania opłat dzierżawnych (czasami pojawiają się dokumenty ustalające wykaz warunków koniecznych do zawarcia kontraktu dzierżawnego), oraz akta nie mających końca procesów sądowych o podział spadków, zajazdy dóbr ziemskich (wśród dokumentów są sprawozdania z obdukcji sądowych, mających miejsce w domu pobitego, gdy nie mógł on osobiście stawić się w sądzie) i zaległe spłaty sum posażnych (zawierające spisy kosztowności otrzymanych przez pannę młodą). Sporą grupę stanowią intercyzy przedślubne, stanowiące drogę do budowy wielkich fortun magnackich. Integralnym elementem tych dokumentów są między innymi zapisy majątkowe dożywotnie (advitalitas) oraz kontrakty tradycji (przekazania dóbr), zawierane pomiędzy przyszłymi małżonkami. Testamenty, inwentarze posiadłości ziemskich, kwity podatkowe, druki ulotne oraz korespondencja osobista przedstawicieli rodziny Ciecierskich, stanowią uzupełnienie i dopełnienie tego niezwykle ciekawego zespołu.
Najstarszymi dokumentami, wchodzącymi w skład Archiwum, obrazującymi stan prawny z połowy XV wieku, są kopie lub odpisy uwierzytelnione, sporządzone na początku XVI stulecia. Ostatnie chronologicznie dokumenty datowane są na lata dziewięćdziesiąte XIX wieku. Najwięcej jest w omawianym zespole dokumentów XVIII i XIX-wiecznych, spisanych po łacinie i w języku rosyjskim, znacznie mniej – spisanych po polsku.
Część dokumentów, zarówno oryginałów, jak również odpisów uwierzytelnionych z akt grodzkich i ziemskich, opatrzonych jest pieczęciami. Przeważają pieczęcie papierowo – opłatkowe, choć trafiają się również odciski pieczętne lakowe i pieczęcie tuszowe. Są to zarówno pieczęcie instytucji, jak również osób prywatnych – świeckich i duchownych. Ich dokładna charakterystyka, która nie mieści się w ramach niniejszego opracowania, mogła by stanowić materiał do osobnego artykułu.
Szczególną wartość badawczą posiadają dokumenty ciechanowieckie, pochodzące z drugiej połowy XVIII wieku, będące spisami podatkowymi. Dzięki nim możemy poznać nazwiska ówczesnych mieszkańców Ciechanowca, ich stan posiadania, wielkość płaconych podatków, jak również – ówczesne nazwy ulic oraz ich lokalizację. Niejako przy okazji, dowiadujemy się ze wspomnianych dokumentów o wielkim pożarze miasta z 1755 roku, co dało asumpt do wytyczenia nowych ulic w odbudowywanym Ciechanowcu.
Jednym z najciekawszych XIX – wiecznych dokumentów, dotyczących rodziny Ciecierskich, znajdujących się w omawianym zespole jest Testament Dominika Ciecierskiego, spisany w dniu 12 maja 1828 roku, w którym opisuje on dokładnie swój iście książęcy majątek, liczący blisko sto wsi i miasteczko Ciechanowiec, ciągnący się od Ciechanowca aż do Siemiatycz.
Kolejnym ciekawym dokumentem opisującym stan posiadania rodziny Ciecierskich w drugiej połowie XIX wieku jest inwentarz noszący tytuł Opisanie stanu budynków folwarku w Czartajewie z dnia 24/12 czerwca 1854 roku, w którym opisane zostały niektóre nieruchomości stanowiące własność Stefana Ciecierskiego i jego matki – Konstancji z Grzybowskich Ciecierskiej. W wspomnianym już dokumencie opisane zostały następujące folwarki: Czartajew, Baciki, Moszczona, Piszczatka i Słowiczyn (będący zarazem siedzibą hrabiowskiego nadleśnictwa), oraz leśniczówki w Dobitkach, Moszczonej, Bacikach i Weromiejkach.
Obok akt majątkowych, w zbiorach Archiwum trafiają się niezwykle ciekawe dokumenty dotyczące spraw daleko od nich odbiegających. Jednym z takich dokumentów jest rękopiśmienna umowa, zawarta w Warszawie 1 (13) marca 1848 roku, pomiędzy Stefanem Ciecierskim i Janem Nepomucenem Bizańskim – malarzem z Krakowa, z jednej strony, a Jakóbem Tatarkiewiczem, o wykonanie rzeźbionego ... w kamieniu ciosowym kunowskim... nagrobka według załączonego rysunku i dostarczenia go do Nowego Miasta Ciechanowca. Na stronie siódmej wspomnianego dokumentu, znajduje się rysunek nagrobka wykonany ołówkiem przez samego Jakuba Tatarkiewicza oraz jego odręczny podpis: Jakób Tatarkiewicz Prof. Rzeźby.
Na dokumencie znajduje się pokwitowanie kolejnych trzech rat kosztów wykonania rzeczonego nagrobka (wycenionego na 3.500 złotych, czyli 525 rubli srebrem) oraz ostateczne pokwitowanie i rozwiązanie całkowicie dopełnionej umowy, co miało miejsce w dniu 8 (18) października 1848 roku, w Ostrożanach. Opisany we wspomnianym dokumencie nagrobek stoi do dnia dzisiejszego na cmentarzu w Ostrożanach.
Celem tego artykułu było przedstawienie możliwości badawczych jakie przedstawia Archiwum Augustynowiczów-Ciecierskich z Bacik, nie zaś podawanie wyników kompleksowych badań nad omawianym zespołem. Pragnę w tym miejscu przypomnieć, że niektóre z dokumentów wchodzących w jego skład były już przedmiotem osobnych badań. Tym niemniej wykorzystanie przez naukowców zasobu Archiwum Augustynowiczów-Ciecierskich z Bacik przedstawia jeszcze wiele do życzenia. Stanowi ono niezwykle cenne, choć mało znane i niedostatecznie dotąd wykorzystane, źródło wiedzy o przeszłości Podlasia i jego mieszkańców. Z tego powodu w kolejnych numerach „Codziennika Muzealnego” autor postara się przybliżyć inne, ciekawe dokumenty z tego Archiwum.
st. kustosz Norbert Tomaszewski
Umowa, zawarta w Warszawie 1(13) marca 1848 roku, pomiędzy Stefanem Ciecierskim i Janem Nepomucenem Bizańskim – malarzem z Krakowa
Zbiory archiwalne Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu