Makatka to niewielka tkanina służąca do zawieszenia na ścianach. Dawniej pełniła funkcję dekoracyjną, później stała się wnętrzarskim kiczem, a dziś budzi wiele emocji wśród osób oglądających je w muzeum. Bez względu na indywidualne odczucia, makatki były dekoracją kuchenną w wielu europejskich krajach. Haftowane przez gospodynie, obecne niegdyś w każdej wiejskiej kuchni.
Cenionym walorem makatek jest ich edukacyjna funkcja – to swoista obrazkowa encyklopedia mądrości ludowych oraz dobrych rad dla każdej kobiety i jej rodziny. Nawiązywały do popularnych przysłów np. Kto rano wstaje temu Pan Bóg daje. Ostrzegały, że Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść. Najczęściej określały tradycyjną rolę kobiety w rodzinie: Dobra żona tym się chlubi, że gotuje co mąż lubi, Gdy żona jest wesoła jak gotuje, to mężowi dobrze obiad smakuje, Dobra żona męża korona.
Bardzo popularne były makatki o tematyce religijnej. Jednak te, w przeciwieństwie do świętych obrazów, miały przede wszystkim wartość estetyczną. "Do obrazu można się modlić, ale nie widziałem, aby ktoś się modlił do malowanki, nawet o tematyce religijnej" (pisał o makatkach A. Jackowski) Sakralne przedstawienia makatek z wizerunkami Chrystusa, Matki Boskiej, czy Anioła Stróża różnią się od obrazu do modlenia. Są wyrazem pobożności Boże błogosław nasz dom, wiary w pomoc Opatrzności i aniołów Aniele Boży Stróżu mój, Jezu ufam Tobie, ale jest to wartość bardziej estetyczna, niż nawiązująca do konwencjonalnych zachowań religijnych. Makatek takich się nie święci, nie nosi do błogosławienia ziemi, czy zwierząt, nie zdobi się ich kwiatami, nie służą strzeżeniu domu przed ogniem, zwierząt przed chorobami.
Maksymy makatkowe zawierały mnóstwo świeckich motywów i mądrości ludowych. Swą treścią nawiązywały do pracy w kuchni, pracy w gospodarstwie domowym, przygotowywaniem i spożywaniem posiłków, czystością i zachowaniem higieny. Przedstawiały wyidealizowane obrazki rodziny spożywającej posiłek lub wspólnie spędzającej czas.
Kobieta przedstawiana była na makatkach zwykle jako dobra gospodyni, kucharka, żona i matka, dbająca o ład, porządek i czystość, np. Dobra gospodyni, dom wesołym czyni; Gospodyni, która o porządek i czystość dba, wszystko na miejscu ma!; Co ja ugotuję, każdemu smakuje.
Świeckie motywy makatek to również opowieści o ważnych wartościach w życiu: Zgoda buduje, niezgoda rujnuje; Bez pracy nie ma kołaczy; Gdzie zgoda, tam Bóg.
Kult domu, ognisko rodzinne, gościnność to: Gdzie miłość i zgoda panuje, tam szczęście swe gniazdo buduje; Szczęście w domu gości wciąż, gdy pomaga żonie mąż; Miłość i zgoda, to domu ozdoba; Czym chata bogata tym rada.
Treści ukazujące miłość, kochanie: Gotuj dobrze, nie żartuję, potem z Tobą poflirtuję; Przez żołądek do serca; Ja nie kocham chłopców żadnych, ani brzydkich, ani ładnych; Nikt Cię nie kocha tak jak ja.
Aforyzmy o potrzebie czystości i zachowaniu ładu i porządku: Woda i mydło najlepsze bielidło; Świeża woda zdrowia doda; Myj się zimną wodą, będziesz piękną i młodą.
Dużą grupę makatek stanowiły również te z napisami Dzień dobry, czyli oznaczające radość z nowego dnia i powitanie gości Gość w dom, Bóg w dom.
Spotykamy również makatki z martwą naturą, np. rokokowe kosze, wstążki, bukiety kwiatów lub kosz owoców (również egzotycznych) z napisem Smacznego lub na wzór zagranicznych - Dobrego Apetytu. Pokarmy przedstawiane na makatkach, symbolizować miały dostatek np. chleb kojarzony był z obfitością.
Inną grupą motywów były przedstawienia dzieci. Prezentowane jako beztroskie obrazki rodzajowe nawiązujące swą treścią do pierwszej młodzieńczej miłości, radości życia, zabawy, często też w objęciach Anioła Stróża – Aniele Boży, Stróżu mój...
Ponadto na makatkach spotykamy również zwierzęta. Są to zwierzęta domowe, najczęściej psy i koty (kotek z kokardką, kotek turlający piłeczkę lub kłębek) lub dzikie – jelenie, żaby, łabędzie i inne ptaki, np. bociany, często w gniazdach lub jako pomocnicy ludzi. Wizerunki ptaków, na przykład pawie – symbolizowały bogactwo, kaczka - poczciwa, ale łabędź jako wolny, nieokiełznany, tajemniczy ptak, jakże bliski cechom romantycznych postaci. Gołąb – symbol Ducha Świętego, pokoju, czystości, ale też miłości. Jelenie i sarny dominują zaś w scenach leśnych, u wodopoju, na rykowisku. Zwierzęta pokazywane były pojedynczo, albo w parach – wtedy zwrócone do siebie.
Katalog makatkowych motywów prezentował również postacie bajkowe, np. Kopciuszka, Czerwonego Kapturka i wilka, krasnale, muchomory. Te makatki przedstawiały sielskie scenki, niczym kadry z bajek.
Motywy na makatkach są materialnym odzwierciedleniem powszechnie znanej i popularnej, wywodzącej się z Niemiec dewizy tzw. trzech K: Kinder, Kuche, Kirche (dzieci, kuchnia, kościół), której autorem był prawdopodobnie cesarz Wilhelm II – ostatni niemiecki cesarz i król Prus, przedstawiciel dynastii Hohenzollernów. W Polsce używano w to miejsce słów: kuchnia, kościół, kołyska.
Makatki zawieszane były nad stołami, szafkami, nad wiadrami z wodą, przy umywalkach, czyli w kącikach higienicznych, miejscach związanych z wodą i gotowaniem, na ścianie przy piecu lub kuchni kaflowej, przy szafkach z naczyniami.
Zawieszanie makatek nie tylko świadczyło o dobrym guście gospodyni oraz o jej pracowitości, ale miało również zastosowanie prozaiczne, tj. ochraniały ściany przez zabrudzeniem, Makatki były jednocześnie uzupełnieniem innych dekoracji, jakie stanowiły święte obrazy i tkaniny użytkowe.
Powszechnie wykonywane były z białego płótna, początkowo samodziałów domowej roboty, potem fabrycznych płócien surówek, sporadycznie tkaniny o innych niż płócienne splotach, a prawie zawsze z przędzy bawełnianej. Ozdabiane ręcznie prostym haftem na liniach naniesionego uprzednio wzoru.
Makatki pochodzą z terenu dzisiejszej Holandii i Niemiec. W Niemczech powszechne były już XIX wieku, a moda na zdobienie nimi wnętrz, służyła podkreśleniu porządku i dbałości o czystość w jakże ważnym dla rodziny pomieszczeniu jakim jest kuchnia. Na przełomie XIX i XX wieku moda na makatki powędrowała do innych europejskich krajów. W większości krajów europejskich, również w Polsce, największy rozkwit mody na makatki przypada na lata 60-te XX wieku i przez następne dwadzieścia lat nie słabnie.
Przez lata nie były doceniane przez badaczy, mimo że każdy ich rolę rozumiał i widział w niemalże każdym domu. Uważane za coś nieistotnego w przestrzeni, albo po prostu jako kicz, nieposiadający wartości estetycznych. Krótko mówiąc, nie kwalifikowały się w ramy sztuki ludowej.
Dziś makatki bardzo rzadko spotyka się w domach. Jeśli są, to stanowią pamiątkę rodzinną lub część kolekcji zbieraczy artefaktów. Jeśli znajdują się we wnętrzach domów czy lokali gastronomicznych, to są elementami wystroju w stylu village lub vintage. Na potrzeby współczesnych klientów sklepów retro, czy Made in PRL, produkowane są obok stylizowanych na stare, również makatki nawiązujące do współczesnych technologii i żartów. Wzory stanowią np. lodówki, samochody, a napisy im towarzyszące, to np. Gdy zmywarka sama zmywa, gospodyni odpoczywa lub Oszczędzając pracę żony, piorę swoje pantalony.
